Για το δημιουργικό εγκέφαλο και το Νευροεπιστημονικό υπόβαθρο μίας ιδιοφυΐας
Η Nancy Adreasen είναι μία εξέχουσας φήμης Ψυχίατρος στις ΗΠΑ. Όταν ήταν στο νηπιαγωγείο και έκανε ένα IQ test βρέθηκε σύμφωνα με το αποτέλεσμα να κατατάσσεται στην κατηγορία των ιδιοφυϊών. Είχε γεννηθεί όμως στη δεκαετία του 1930 και η μητέρα της είχε ανησυχήσει ιδιαίτερα, διότι φαντασιωνόταν πως η κόρη της θα ζούσε μία ζωή γεμάτη δυσκολίες, μη αποδεχόμενη στερεότυπους καθημερινούς ρόλους. Πως ένα μελλοντικό διδακτορικό θα ήταν συμβατό με το ρόλο της συζύγου που θα έπρεπε να έχει;
Τελικά όλες αυτές οι ανησυχίες δεν εμπόδισαν τη Nancy να εξελιχθεί. Έγινε Ψυχίατρος και Νευροεπιστήμονας, άρχισε δε να αναγνωρίζει την αμφιθυμία της για αυτή τη «διάγνωση» της εξαιρετικής νοητικής και δημιουργικής ικανότητας, και να αναρωτιέται για το πόσο πολλοί άνθρωποι στη διάρκεια της ιστορίας ήταν ιδιοφυΐες που όμως ποτέ δεν αναδείχθηκαν. Μάλλον η πιθανότερη αιτία ήταν ότι δεν έγινε δυνατό να καλλιεργηθούν οι ικανότητες τους ή να ανατροφοδοτηθούν από ένα θετικό περιβάλλον.
Με το πέρασμα των ετών ή Adreasen εξελίχθηκε σε πρωτοπόρο της Νευροαπεικόνισης, προσπαθώντας να διερευνήσει τις παραμέτρους της ιδιοφυΐας και το πως αυτή μπορεί να καλλιεργηθεί- έτσι ώστε η κοινωνία να ελαττώσει αυτή τη «σπατάλη» των ανθρώπινων χαρισμάτων. Συνέχισε τις σπουδές της κάνοντας διδακτορικό, όχι στην ιατρική αλλά στην αναγεννησιακή αγγλική λογοτεχνία. Με αυτό τον τρόπο βοηθήθηκε στο να αποκτήσει ευρύτερη οπτική συνδυάζοντας την επιστήμη και την τέχνη.
Το αποτέλεσμα των ερευνών της για τη νευροεπιστήμη, ψυχολογία και ιστορία συμπυκνώνεται στο βιβλίο της «The creating brain: The Neuroscience of Genius».
Ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο αναφέρεται στη σχέση μεταξύ της δημιουργικότητας και της ψυχικής νόσου.
«Ήταν η Ψυχική νόσος αυτή που διευκόλυνε τις μοναδικές ικανότητες τους (των δημιουργών), ακόμα και αν αφορούσε την εκτέλεση ενός κονσέρτου ή τη σύλληψη μίας καινοτόμου μαθηματικής σχέσης; Η η ψυχική νόσος εμπόδισε τη δημιουργικότητά τους μετά από την αρχική έκρηξή της στην πρώτη ενηλικίωσή τους; Η η σχέση δημιουργικότητας και ευφυΐας είναι πιο πολύπλοκη από μία απλή σχέση αιτίου και αποτελέσματος σε κάθε κατεύθυνση;»
Η Adreasen αναφέρει στις εργασίες της τη δουλειά του Havelock Ellis ενός από τους πρώτους μελετητές της δημιουργικότητας, που έζησε τη Βικτωριανή εποχή και ήταν ο ίδιος ιατρός, συγγραφέας και κοινωνικός μεταρρυθμιστής που έβλεπε μπροστά από την εποχή του. Το 1926 δημοσίευσε τη « Μελέτη της Βρετανικής ιδιοφυΐας», μία αναφορά για 30.000 σημαντικά δημόσια πρόσωπα τα οποία ανάλυσε μέσα από μία σειρά κριτηρίων για να εντοπίσει ότι 1.030 από αυτά παρουσίαζαν «εξαιρετικά υψηλό βαθμό φυσικής ικανότητας» .
Η Adreasen, σχολιάζοντας τον Ellis αναφέρει ότι τα ποσοστά της «τρέλας» όπως καταγράφονται για αυτούς τους ανθρώπους είναι υψηλότερα από αυτά που καταγράφονται για το γενικό πληθυσμό. Το βασικό ποσοστό είναι 1% για τη σχιζοφρένεια και 1% για τη μανία. Αυτές είναι οι πιο συχνές ψυχωτικές διαταραχές. Το ποσοστό της μελαγχολίας (αυτό που σήμερα ονομάζουμε κατάθλιψη) ήταν παρόμοιο με τα σύγχρονα ποσοστά του 10-20%.
Η Adreasen σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Iowa και ολοκλήρωσε εκεί και την Ψυχιατρική της ειδικότητα-ένα παιχνίδι της τύχης το οποίο τη βοήθησε να είναι κοντά σε ένα εξαιρετικό και βολικό γι’ αυτήν κλινικό δείγμα για τη μελέτη της: Το εργαστήριο γραφής του Πανεπιστημίου της Iowa, ένα από τα πιο ευυπόληπτα προγράμματα δημιουργικής γραφής στον κόσμο με συγγραφείς σαν τον Kurt Voneggut και την Annie Dillard. Η μελέτη της Andreasen παρουσίαζε μερικά διαφορετικά σημεία από την προηγούμενη εργασία του Ellis. Αντί να στηριχθεί σε ανεκδοτολογικές αναφορές, ή σε βιβλιογραφίες των ανθρώπων που θα ήταν υπό μελέτη χρησιμοποίησε δομημένες συνεντεύξεις. Έπειτα χρησιμοποίησε σύγχρονα, διαγνωστικά κριτήρια. για να αξιολογήσει τις απαντήσεις που έλαβε με βάση τα ψυχιατρικά κριτήρια του DSM. (διαγνωστικό εγχειρίδιο της ψυχιατρικής εταιρείας των ΗΠΑ) και χρησιμοποίησε και μία ομάδα ελέγχου στην ομάδα των συγγραφέων που αποτελούνταν από εκπαιδευτικά αντίστοιχου βεληνεκούς άτομα.
Η υπόθεσή εργασίας της Adreasen ήταν ότι οι συγγραφείς σε γενικές γραμμές θα ήταν ψυχολογικά υγιείς, αλλά ότι θα είχαν αυξημένα ποσοστά σχιζοφρένειας στους συγγενείς τους. Αυτό το προαίσθημα ήταν λογικό βασισμένο στις πληροφορίες που είχε έως τότε. Είχε επηρεαστεί από αυτά που ήξερε για ανθρώπους όπως ήταν ο James Joyce, ο Bernard Russell και ο Albert Einstein που όλοι τους είχαν μέλη των οικογενειών τους με σχιζοφρένεια.
Κατά τη διάρκεια όμως των συνεντεύξεων και θέτοντας τα διαγνωστικά κριτήρια η υπόθεσή της γρήγορα κατέρρευσε. Η πλειοψηφία των συγγραφέων περιέγραφαν σημαντικές ιστορίες διαταραχών της διάθεσης οι οποίες πληρούσαν τα διαγνωστικά κριτήρια είτε της διπολικής διαταραχής είτε της μονοπολικής κατάθλιψης. Οι περισσότεροι λάμβαναν θεραπεία- κάποιοι με νοσηλείες, κάποιοι ως εξωτερικοί ασθενείς με φαρμακευτική αγωγή. Το πιο εντυπωσιακά αντίθετο συμπέρασμα με την αρχική της προαίσθηση είναι ότι κανείς δεν παρουσίαζε συμπτώματα σχιζοφρένειας.
Έτσι αυτό που διαπιστωνόταν ήταν πως δεν επιβεβαιωνόταν ο μύθος της ταλαιπωρημένης ιδιοφυΐας- η ιδέα ότι οι καλλιτέχνες αυτοί πρέπει να έχουν κάποια σκοτεινή τραγική παθολογία για να δημιουργήσουν αλλά το αντίθετο: αυτοί οι άνθρωποι έγιναν επιτυχημένοι συγγραφείς, όχι λόγω του προβλήματος ψυχικής υγείας που παρουσίαζαν, αλλά παρά το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν.
Φαινόταν λοιπόν ότι πολλοί συγγραφείς είχαν περιόδους σημαντικής κατάθλιψης, μανίας ή υπομανίας, αλλά φαίνονταν ιδιαίτερα ευχάριστοι, ενδιαφέροντες και προσεγγίσιμοι. Είχαν ζήσει ενδιαφέρουσες ζωές και τους άρεσε να τις διηγούνται. Οι διαταραχές της διάθεσης τους έτειναν να είναι επεισοδικές με σχετικά σύντομες περιόδους ανεβασμένης ή μειωμένης διάθεσης που κρατούσε εβδομάδες ή μήνες, με ενδιάμεσες σημαντικές περιόδους νορμοθυμίας (φυσιολογικής διάθεσης). Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων οι συγγραφείς ήταν νορμοθυμικοί και μπορούσαν να ανατρέξουν στις περιόδους της κατάθλιψής τους ή της μανίας τους με τρόπο αντικειμενικό. Μπορούσαν ακόμα να περιγράψουν πως οι διαταραχές στη διάθεσή τους επηρέαζαν την δημιουργικότητά τους. Συμφωνούσαν ότι δεν μπορούσαν να είναι δημιουργικοί όταν ήταν καταθλιπτικοί ή μανιακοί.
Επιπλέον, η μελέτη της επιβεβαίωσε δύο σημαντικά αλλά και αντίθετα δεδομένα μεταξύ δημιουργικότητας και ψυχικής νόσου.
Μία άποψη είναι ότι οι χαρισματικοί άνθρωποι είναι πάνω από την νόρμα, από την κανονικότητα ή ανώτεροι με πολλούς τρόπους. Οι συγγραφείς της μελέτης ήταν σίγουρα τέτοια άτομα. Ήταν γοητευτικοί, αστείοι, εκλεπτυσμένοι και πειθαρχημένοι. Τυπικά ακολουθούσαν παρόμοια προγράμματα, ξυπνώντας νωρίς το πρωί και επενδύοντας ένα σημαντικό ποσοστό του χρόνου τους στο γράψιμο κατά τη διάρκεια του πρωινού. Σπάνια θα άφηναν μία μέρα να περάσει χωρίς να γράψουν κάτι. Σε γενικές γραμμές διατηρούσαν στενή σχέση με οικογένεια και φίλους. Εξέφραζαν τον Φροϊδικό ορισμό της υγείας «να αγαπούν και να εργάζονται (Lieben und arbeiten). Από την άλλη πλευρά, εξέφραζαν την εναλλακτική οπτική για τη φύση της ιδιοφυΐας: «Να είναι κανείς τρελός κοντά στους συμμάχους» Πολλοί από αυτούς είχαν βιώσει περιόδους σημαντικής διαταραχής της διάθεσης. Πιο σημαντικά, ενώ η δημιουργικότητα κατέρρεε στη διάρκεια της υποτροπής, αυτές οι περίοδοι σε υποτροπή δεν ήταν μόνιμες ή μακρόχρονες, ήταν αυτοπεριοριζόμενες. Σε μερικές μάλιστα περιστάσεις, οι υποτροπές μπορεί να παρείχαν δυνατό υλικό πάνω στο οποίο ο συγγραφέας αργότερα μπορούσε να δημιουργήσει.
Η δουλειά της Adreasen αποτέλεσε την αρχή για σειρά σχετιζομένων ερευνών όπως για παράδειγμα αυτή του Kay Jamison ο οποίος εξέτασε 47 γνωστούς ποιητές, θεατρικούς συγγραφείς , βιογράφους και άλλους καλλιτέχνες για να σημειώσει ότι ένα σημαντικό ποσοστό αυτών παρουσίαζαν διαταραχές της διάθεσης.
Επιστρέφοντας στην ερώτηση γιατί οι διαταραχές της διάθεσης είναι συχνές στους συγγραφείς και όχι η σχιζοφρένεια είναι ότι η ίδια η φύση της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας κυρίως της σχετιζόμενης με τα γράμματα, πιθανότατα δεν είναι συμβατή με την παρουσία μίας διαταραχής σαν τη σχιζοφρένεια η οποία έχει ως συνέπεια την κοινωνική απόσυρση των ασθενών και τη γνωσιακή τους αποδιοργάνωση. Μία δραστηριότητα όπως είναι το γράψιμο απαιτεί διατήρηση της προσοχής για μακρές χρονικές περιόδους και τη δυνατότητα να συντηρείται μία πολύπλοκη ομάδα χαρακτήρων της πλοκής στη μνήμη του συγγραφέα για διάστημα ακόμα και ενός ή δύο χρόνων που μπορεί το έργο να συγγράφεται ή να διορθώνεται.
Η δημιουργικότητα σε άλλα όμως πεδία είναι συμβατή με διαταραχές όπως η σχιζοφρένεια ειδικά σε αυτούς τους τομείς όπου η δημιουργική στιγμή επιτυγχάνεται με αναλαμπές κατανόησης πολύπλοκων σχέσεων ή μέσω της διερεύνησης προαισθήσεων και ενδορμήσεων που ο μέσος άνθρωπος μπορεί να βρει παράξενες η ακόμα και απρόσφορες. ( Ο Tchaikovsky, που κατά ορισμένους μελετητές ίσως έπασχε από σχιζοφρένεια είχε παρουσιάσει και βιώσει τέτοιες καταστάσεις τις οποίες διοχέτευσε μέσω του «Flashes of insight» σε ένα γράμμα του το 1876 για την ανυπολόγιστη ευλογία της δημιουργικότητας.
Πολλά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των δημιουργικών ανθρώπων τους καθιστούν περισσότερο ευάλωτους, συμπεριλαμβανομένων του να είναι κανείς ανοικτός σε νέες εμπειρίες, να ανέχεται την αμφισημία και να έχει μία προσέγγιση του κόσμου ελεύθερη από προκαταλήψεις. Αυτή η ευελιξία επιτρέπει σε αυτούς να αντιλαμβάνονται τα πράγματα με φρέσκο και καινούργιο τρόπο, κάτι που είναι προαπαιτούμενο για τη δημιουργικότητα. Ενώ οι λιγότερο δημιουργικοί άνθρωποι ανταποκρίνονται γρήγορα σε καταστάσεις βασισμένοι σε αυτά που ξέρουν από πηγές εξουσίας -γονείς, δάσκαλοι, κ.ο.κ.- το δημιουργικό άτομο ζει σε ένα κόσμο περισσότερο εύπλαστο και νεφελώδη. Τέτοια όμως συναισθήματα μπορεί να οδηγήσουν σε απογοήτευση και κοινωνική αποξένωση. Ένα πολύ καινοτόμο άτομο μπορεί να φαίνεται εκκεντρικό ή παράξενο στους άλλους. Πολύ μεγάλη άνεση και αποδοχή για τα πάντα σημαίνει να ζει κανείς στα άκρα, με αποτέλεσμα να υπάρχει ο κίνδυνος να τα περάσει και να καταλήξει στην κατάθλιψη, τη μανία ή τη σχιζοφρένεια.
Οι δημιουργικές ιδέες πιθανότατα προκύπτουν ως τμήμα μίας δυνητικά επικίνδυνης διαδικασίας όπου οι συνειρμοί στον εγκέφαλο δημιουργούνται ελεύθερα κατά τη διάρκεια ακούσιων νοητικών καταστάσεων (είναι η διαδικασία του πως οι σκέψεις στιγμιαία είναι διάχυτες πριν την οργάνωσή τους). Αυτή η διαδικασία είναι παρόμοια με αυτή που συμβαίνει κατά τη διάρκεια της ψυχωτικής μανίας, κατάθλιψης ή της σχιζοφρένειας. Στην πραγματικότητα ο σημαντικός Ελβετός Ψυχίατρος Eugen Bleuler που ήταν ο «νονός» του ονόματος της Σχιζοφρένειας περιέγραψε την χάλαση του συνειρμού σαν το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της σχιζοφρένειας. «Από τις χιλιάδες των συνειρμικών νημάτων οι οποίες καθοδηγούν τη σκέψη μας, αυτή η διαταραχή φαίνεται να διακόπτει με καταστρεπτικό τρόπο μερικές φορές διακριτά νήματα, μερικές φορές μία ομάδα, κάποιες φορές ολόκληρα τμήματα των νημάτων της σκέψης».
Φυσικά γνωρίζουμε σήμερα ότι η διασταύρωση αυτών των καλωδιώσεων η οποία συνδυάζει φαινομενικά άσχετες ιδέες είναι η πεμπτουσία της δημιουργικότητας, ή αυτό που ο Einstein περιέγραψε ως συνδυαστικό παιχνίδι, στην καρδιά της δημιουργίας ιδεών.
Όταν οι συνειρμοί που περνούν από το νου αυτοοργανώνονται για να σχηματοποιήσουν μία νέα ιδέα, το αποτέλεσμα είναι κάτι κενοτόμο, κάτι νέο. Αλλά αν αποτύχουν να αυτοοργανωθούν, ή αν αυτοοργανωθούν για να δημιουργήσουν μία λάθος ιδέα, το αποτέλεσμα είναι η ψύχωση. Μερικές φορές και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά συμβαίνουν στο ίδιο άτομο, και το αποτέλεσμα είναι ένα δημιουργικό ψυχωτικό άτομο. Όπως είπε ο σχιζοφρενής μαθηματικόςο John Nash (που αποτέλεσε την έμπνευση του κινηματογραφικού A beautiful mind) «Οι ιδέες που έχω για υπερφυσικά πλάσματα ήρθαν σε εμένα με τον ίδιο τρόπο που ήρθαν και οι ιδέες για τα μαθηματικά, γι’ αυτό τις πήρα στα σοβαρά»
Αυτή η αποτυχία της αυτο-οργάνωσης πηγάζει από αυτό που οι γνωσιακοί επιστήμονες ονομάζουν δυσλειτουργία εισόδου (input dysfunction)- μία δυσλειτουργία στο σύστημα φιλτραρίσματος το οποίο χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος για να φιλτράρει τον τεράστιο πλούτο της πληροφορίας που εισέρχεται σε εμάς διά μέσου των αισθήσεών μας.
Όλα τα ανθρώπινα όντα και ο εγκέφαλός τους έχουν να αντιμετωπίσουν μία βασική πρόκληση. Το γεγονός ότι οι πέντε μας αισθήσεις συλλέγουν περισσότερες πληροφορίες από αυτές που μπορεί να επεξεργαστεί ή να απομνημονεύσει το μυαλό και η μνήμη μας. Στη καθημερινότητά μας πρέπει να αγνοούμε πολλά ερεθίσματα του περιβάλλοντος και να εστιάζουμε την προσοχή μας σε αυτό που κάνουμε.
Τα δημιουργικά μυαλά μπορεί να χάνουν ευκολότερα την εστίαση και την προσοχή τους και να παραδίδονται στα ερεθίσματα. Μερικοί από τους συγγραφείς της μελέτης της Adreasen είχαν την τάση να απομονώνονται για να μπορούν να εργαστούν επαρκώς. (O Victor Hugoν είναι γνωστός για το ότι κλείδωσε όλα του τα ρούχα σε μία ντουλάπα για να αποφύγει τον πειρασμό να βγει έξω στην προσπάθειά του να ολοκληρώσει το έργο του «Η Παναγία των Παρισίων», το οποίο έγραψε στο γραφείο του φορώντας μόνο ένα μεγάλο γκρι σάλι.
Η ικανότητά μας να χρησιμοποιούμε το νου μας για να βγούμε από τη σχετικά περιορισμένη μας προσωπική προοπτική και κατάσταση και να δούμε κάτι διαφορετικό από τον αντικειμενικό κόσμο είναι ένα εξαιρετικό δώρο. Πολλοί άνθρωποι παραγνωρίζουν αυτό το γεγονός και τελικά «ξεχνούν» να το χρησιμοποιούν.