Τα συνειδητά όνειρα ανήκουν στις παράξενες αντιληπτικές εμπειρίες που μπορεί να έχει ένα άτομο. Συνιστούν μία κατάσταση κατά την οποία κανείς κοιμάται και ονειρεύεται, αλλά ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι είναι σε όνειρο. Σε αυτό το σημείο μπορεί να επιλέξει να ξυπνήσει ή μπορεί να συνεχίσει να ονειρεύεται, με ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα. Ξέρει, ότι ο κόσμος που βιώνει είναι δημιουργημένος από τον ίδιο. Μπορεί να αλλάξει τους νόμους που διέπουν τον κόσμο του ονείρου κατά το δοκούν. Μπορεί να πετάξει, να επιβληθεί σε ανθρώπους ή καταστάσεις, να χρησιμοποιήσει υπερδυνάμεις.
Η πρώτη γραπτή αναφορά που αναγνωρίζει το φαινόμενο αυτό είναι το βιβλίο Les Reves et Les Moyens de Les Diriger: Observations Pratiques (1867) από τον Μαρκήσιο D’Hervey de Saint-Denys (σε ελεύθερη μετάφραση, Όνειρα και τρόποι να τα καθοδηγούμε:πρακτικές παρατηρήσεις). Ουσιαστικά αφορά τις παρατηρήσεις του Μαρκησίου στον ίδιο του τον εαυτό, αλλά αποτελεί και μία ενδελεχή μελέτη του φαινομένου.
Αργότερα η ερευνήτρια Celia Green (1968) ανέλυσε τα χαρακτηριστικά τέτοιων ονείρων κάνοντας ανασκόπηση προηγούμενης βιβλιογραφίας και ενσωμάτωσε δεδομένα από τη δική της επαγγελματική εμπειρία. Κατέληξε στο ότι τα συνειδητά όνειρα είναι διακριτή κατηγορία από τα συνηθισμένα όνειρα και προέβλεψε ότι συνδέονται με το REM ύπνο. Η Green ήταν η πρώτη που συνέδεσε τα συνειδητά όνειρα με το φαινόμενο της ψευδών αφυπνίσεων.
Κάποιοι άλλοι ερευνητές, στους οποίους ανήκε και ο φιλόσοφος Norman Malcolm υποστήριξαν ότι δεν υπάρχει πρόβληματισμός με την ακρίβεια αναφορών των συνειδητών ονείρων, αφού ο μόνος τρόπος επιβεβαίωσης αυτών των ονείρων είναι η αποδοχή της αναφοράς αυτού που το περιγράφει.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 όμως υπήρξαν περαιτέρω επιστημονικές ενδείξεις για την ύπαρξη του φαινομένου αυτού, αφού αυτοί που ονειρεύονταν άρχισαν να επιδεικνύουν μέσω οφθαλμικών κινήσεων ότι ήταν συνειδητά σε αυτή την ονειρική κατάσταση (κουνούσαν οφθαλμούς σε προσυμφωνημένες θέσεις επιδεικνύοντας επίπεδο συνείδησης).
Ο Paul Tholey (θεωρητικός της Gestalt θεραπείας) έθεσε την επιστημολογική βάση της έρευνας στον τομέα των ονείρων αυτών και έθεσε επτά προϋποθέσεις:
- Συνειδητότητα της ονειρικής κατάστασης (προσανατολισμός)
- Συνειδητότητα της δυνατότητας να λαμβάνονται αποφάσεις
- Συνειδητότητα μνημονικών λειτουργιών
- Συνειδητότητα της ταυτότητας
- Συνειδητότητα του περιβάλλοντος του ονείρου
- Συνειδητότητα της σημασίας του ονείρου
- Συνειδητότητα της συγκέντρωσης και του εστιασμού (η υποκειμενική καθαρότητα αυτής της κατάστασης)
Για να είναι ένα όνειρο συνειδητό κατά το Tholey, πρέπει να πληρεί και τις 7 προϋποθέσεις.
Έναρξη
Ένα συνειδητό όνειρο μπορεί να ξεκινήσει με διάφορους τρόπους:
Μπορεί να ξεκινήσει σαν κανονικό όνειρο, που κατά τη διάρκειά του ο ονειρευόμενος συνειδητοποιεί ότι είναι σε ονειρική κατάσταση. Μία δεύτερη κατηγορία συνειδητού ονείρου παρουσιάζει έναρξη από κατάσταση εγρήγορσης σε κατάσταση ονείρου, χωρίς φανερή απώλεια της συνείδησης. Το συνειδητό όνειρο με έναρξη από την εγρήγορση επισυμβαίνει όταν ο ονειρευόμενος βρίσκεται σε ύπνο REM με μη διακεκομένη αίσθηση συνειδητότητας κατευθείαν από κατάσταση εγρήγορσης.
Το προ-συνειδητό όνειρο
Στο προσυνειδητό όνειρο ο ονειρευόμενος διερωτάται, «Κοιμάμαι και ονειρεύομαι;» Ο άνθρωπος που ονειρεύεται μπορεί να καταλήξει σε σωστό ή και λάθος συμπερασμα όσον αφορά σε αυτή την ερώτηση. Τέτοιες εμπειρίες είναι πιθανό να συμβούν τόσο σε αυτούς που σκόπιμα προσπαθούν να εξελίξουν τέτοια όνειρα, αλλά και σε ανθρώπους που μπορεί να μην έχουν τέτοια σκοπιμότητα.
Νευροβιολογικό μοντέλο
Μία υπόθεση της ερμηνείας των συνειδητών ονείρων ξεκινά από το ίδιο το κομμάτι της αναγνώρισης του ονείρου. Η αναγνώριση μπορεί να συμβαίνει στον οπισθοπλάγιο προμετωπιαίο λοβό η οποία είναι μία από τις εγκεφαλικές περιοχές που απενεργοποιείται κατά τη διάρκεια του ύπνου REM και που σχετίζεται με την μνήμη εργασίας.. Όταν αυτή η περιοχή ενεργοποιείται και συμβαίνει η αναγνώριση του ονείρου, ο ονειρευόμενος πρέπει να αφήσει το όνειρο να συνεχιστεί, αλλά και να αντιλαμβάνεται ότι αυτό που συμβαίνει είναι κατάσταση ονείρου. Ενώ διατηρείται αυτή η ευαίσθητη ισορροπία, η αμυγδαλή και ο παραιπποκάμπιος φλοιός μπορεί να παρουσιάζει μειωμένη δραστηριότητα. Για να συνεχίζεται η ένταση του ψευδαισθητικού ονείρου, αναμένουμε ενεργοποίηση της γέφυρας (pons) και της βρεγματοϊνιακής συμβολής (parietooccipital junction)
Σε μία μελέτη που διενεργήθηκε από τον LeBerge έγινε σύγκριση τεσσάρων ανθρώπων που είτε τραγουδούσαν ή μετρούσαν όταν ονειρεύονταν. Σε αυτή τη μελέτη βρέθηκε ότι το δεξί ημισφαίριο ήταν περισσότερο ενεργό κατά τη διάρκεια του τραγουδιού και το αριστερό κατά τη διάρκεια της καταμέτρησης. Αυτά τα αποτελέσματα είναι αντίστοιχα με αυτά ανθρώπων που είναι σε εγρήγορση (ξύπνιοι). Αυτή η μελέτη είναι ουσιαστικά πρόδρομη στην ερώτηση που πάντα προσπαθούσε να απαντήσει ο LeBerge, δηλαδή αν υπάρχει ειδική εγκεφαλική κατάσταση για το συνειδητό όνειρο.
Ηλεκτροφυσιολογικές μελέτες (ηλεκτροεγκεφαλογράφημα) ανέδειξαν ότι τα συνειδητά όνειρα ξεκινούν κατά τη διάρκεια του ύπνου REM. Αντίστοιχα, πολλές μελέτες του LeBerge δείχνουν ότι τα συνειδητά όνειρα συμβαίνουν μόνο κατά τη διάρκεια του ύπνου REM. Παρόλα αυτά όμως δεν είναι αδύνατο τα συνειδητά όνειρα να προκύτουν σε οποιοδήποτε άλλο στάδιο του ύπνου. Οι μελέτες δεν δίνουν σαφή αποτελέσματα σε αυτό το θέμα.
Θεραπεία για τους εφιάλτες
Έχει προταθεί ότι αυτοί που πάσχουν από εφιάλτες θα μπορούσαν να ωφεληθούν από τη δυνατότητα να αναγνωρίζουν ότι πραγματικά ονειρεύονται. Μία πιλοτική μελέτη η οποία διενεργήθηκε το 2006 έδειξε ότι η θεραπεία συνειδητών ονείρων ήταν επιτυχημένη στη μείωση της συχνότητας των εφιαλτών. Η θεραπεία περιελάμβανε την έκθεση στην ονειρική ιδέα, την εξέλιξη της τεχνικής ελέγχου και ασκήσεις συνειδητότητας. Στις μελέτες αυτές δεν αναδείχθηκε σαφώς ποιά στοιχεία της θεραπείας ήταν υπεύθυνα για την επιτυχία της μείωσης των εφιαλτών, παρόλο που συνολικά η θεραπεία ήταν επιτυχημένη.
Τα συνειδητά όνειρα έχουν χρησιμοποιηθεί από ψυχοθεραπευτές ως θεραπευτικά μέσα. Οι μελέτες έδειξαν ότι με τη χρήση των ονείρων αυτών οι εφιάλτες μπορεί να αποφευχθούν. Αυτή η αποφυγή δεν είναι σαφές αν οφείλεται στην επίγνωση ότι κανείς μπορεί να ονειρεύεται ή στην ικανότητα που αποκτά ο ονειρευόμενος να μεταβάλλει το ίδιο το όνειρό του. Σε μελέτες όμως που έχουν γίνει φαίνεται ότι η συχνότητα των εφιαλτών μειώθηκε και η ποιότητα του ύπνου αυξήθηκε ελαφρά.
Αντίληψη του χρόνου
Το 1985 ο LaBerge διενήργησε μία πιλοτική μελέτη η οποία έδειξε ότι σε ένα συνειδητό όνειρο η αντίληψη του χρόνου κατά τη διάρκεια καταμέτρησης είναι αντιστοιχη με αυτή κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης. Οι άνθρωποι που ονειρεύονταν συνειδητά μέτρησαν χρονικό διάστημα δέκα δευτερολέπτων κατά τη διάρκεια του ονείρου σηματοδοτώντας την έναρξη και το τέλος της καταμέτρησης με προσυμφωνημένη οφθαλμική κίνηση που μετρήθηκε με ηλεκτροοφθαλμογραφία.
Συνειδητότητα και νόηση
Ενώ ο έλεγχος του ονείρου και η συνειδητότητα του ονείρου σχετίζονται, το ένα δεν προϋποθέτει το άλλο. Υπάρχουν περιπτώσεις που υπάρχει ο ένας παράγοντας χωρίς να υπάρχει ο άλλος. Σε μερικά μάλιστα όνειρα όπου ο ονειρευόμενος είχε ενσυνείδηση του όνείρου του και επίσης ήξερε πως μπορούσε να ασκήσει έλεγχο απλά επέλεγε να κρατά στο όνειρο το ρόλο του θεατή.
Το 1992, μία μελέτη του D Barrett εξέτασε αν τα συνειδητά όνειρα περιελάμβαναν τέσσερις “συνέπειες” της συνειδητότητας
- Ο ονειρευόμενος έχει επίγνωση ότι ονειρεύεται
- Τα αντικείμενα εξαφανίζονται μετά την αφύπνιση
- Οι νόμοι της φυσικής δεν ισχύουν απαραίτητα στο όνειρο
- Ο ονειρευόμενος έχει καθαρή ανάμνηση του πραγματικού κόσμου
Ο Barrett σημείωσε ότι λιγότερο από το ένα τέταρτο των περιπτώσεων περιελάμβαναν και τα τεσσερα αυτά χαρακτηριστικά.
Τα συνειδητά όνειρα δεν είναι μοντέρνα ανακάλυψη. Είναι ο δυτικός όρος για να περιγραφεί μία πρακτική ανάλογη με τη yoga nidra, ενώ με τέτοιες καταστάσεις είχε ασχοληθεί και ο Αριστοτέλης.
Για την πρόκληση και τον έλεγχο τέτοιων ονείρων έχουν αναπτυχθεί τεχνικές, οι οποίες βοηθούν σε αυτή την κατεύθυνση και οι οποίες μπορεί να συζητηθούν σε μελλοντική ανάρτηση.
Τα όνειρα αποτελούσαν πάντα ένα πέπλο μυστηρίου για τους ανθρώπους. Παλαιότερα τους απέδιδαν μυστηριακή και υπερφυσική υπόσταση, ενώ η ψυχανάλυση τα αντιμετώπισε ως την πύλη στο ανθρώπινο ασυνείδητο. Ανεξάρτητα από αυτό που πιστεύει ο καθένας, από την επιστημονική ή μεταφυσική χροια που προσδίδει στο όνειρο, τα συνειδητά όνειρα αποτελούν ένα ενδιαφέρον φαινόμενο, που αξίζει να αναλυθεί περαιτέρω.
Πηγές και περαιτέρω βιβλιογραφία:
Αγγλικό και Ελληνικό λήμμα της wikipaedia