Οι ψυχωτικές διαταραχές περιλαμβάνουν τη σχιζοφρένεια, άλλες ψυχωτικές διαταραχές και τη σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας. Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι προβλήματα σε πέντε κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές είναι οι παραληρητικές ιδέες, οι ψευδαισθήσεις (διαταραχές της αντίληψης), αποδιοργανωμένος λόγος/σκέψη, αποδιοργανωμένη ή αφύσικη συμπεριφορά/κινητικότητα και αρνητικά συμπτώματα.
Οι παραληρητικές ιδέες
Είναι σταθερές ιδέες οι οποίες δεν γίνεται να αλλάξουν ακόμα και όταν υπάρχουν ατράνταχτες αποδείξεις ότι συμβαίνει κάτι διαφορετικό από αυτό που πιστεύει το άτομο. Η θεματολογία των ιδεών αυτών περιλαμβάνει ποικίλους τομείς (ιδέες δίωξης, αναφοράς, σωματικές, θρησκευτικού περιεχομένου, μεγαλομανίας). Οι ιδέες δίωξης είναι οι πιο συχνές. Σε αυτές το άτομο πιστεύει ότι κάποιος ή κάτι (άνθρωπος, οργανισμός, κράτος) θέλει να το βλάψει, το παρενοχλεί και/ή το παρακολουθεί. Οι ιδέες αναφοράς είναι επίσης συχνές. Σε αυτές κανείς θεωρεί εσφαλμένα ότι ορισμένα σχόλια ανθρώπων, χειρονομίες ή άλλα περιβαλλοντικά ερεθίσματα απευθύνονται στον ίδιο. Στις μεγαλομανιακές ιδέες το άτομο πιστεύει ότι παρουσιάζει εξαιρετικές ικανότητες, δόξα ή πλούτη. Στις ερωτομανιακές πιστεύει λανθασμένα ότι κάποιος άλλος, συνήθως άτομο μεγαλύτερης κοινωνικής ή οικονομικής επιφάνειας είναι ερωτευμένος μαζί του, ενώ στο ζηλοτυπικό ότι ο σύντροφός του τον/την απατά. Στις νιχιλιστικές ιδέες ότι υπάρχει κάποια σημαντική επικείμενη καταστροφή, και στις σωματικές ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα με εσωτερικά όργανα ή σωματικές λειτουργίες. Στο αλλόκοτο παραλήρημα οι ιδέες του ατόμου είναι καθαρά εκτός πραγματικότητας και δεν είναι κατανοητές από ανθρώπους της ίδιας κουλτούρας, δεν προκύπτουν δε από φυσιολογικές συνηθισμένες εμπειρίες της ζωής. Παράδειγμα αλλόκοτου παραληρήματος είναι η ιδέα που μπορεί να έχει ένα άτομο ότι του έχουν αφαιρέσει και αντικαταστήσει τα εσωτερικά του όργανα. Παράδειγμα μη αλλόκοτου παραληρήματος ότι τον παρακολουθεί η αστυνομία. Ιδέες που συνήθως περιλαμβάνουν απώλεια ελέγχου του μυαλού ή του σώματος συνήθως θεωρούνται αλλόκοτες, π.χ ότι το σώμα κάποιου ελέγχεται από κάποια εξωτερική δύναμη (ιδέες επίδρασης).
Οι ψευδαισθήσεις
Οι ψευδαισθήσεις είναι αντιληπτικά βιώματα τα οποία προκύπτουν χωρίς να υπάρχει εξωτερικό ερέθισμα. Είναι βιώματα που μπορεί να παρουσιάζονται με ζωντάνια και να μοιάζουν με πραγματικά και δεν εξαρτώνται από τον εκούσιο έλεγχο. Μπορούν να προκύψουν σε οποιαδήποτε από τις αισθήσεις, αλλά οι ακουστικές ψευδαισθήσεις είναι οι πιο συχνές στην σχιζοφρένεια και τις σχετικές διαταραχές. Οι ακουστικές ψευδαισθήσεις συνήθως βιώνονται ως φωνές, γνωστές ή άγνωστες, οι οποίες γίνονται αντιληπτές ως σαφώς διαχωρισμένες από τις προσωπικές σκέψεις του ατόμου. Οι ψευδαισθήσεις για να χαρακτηριστούν ως τέτοιες πρέπει να συμβαίνουν σε συνειδησιακή κατάσταση κατά την οποία το άτομο είναι σε εγρήγορση. Αυτές οι οποίες μπορεί να συμβούν κατά τη διάρκεια του ύπνου (υπναγωγικές) ή κατά το ξύπνημα θεωρείται ότι μπορεί να ανήκουν στο φάρμα των φυσιολογικών εμπειριών. Οι ψευδαισθήσεις στο πλαίσιο θρησκευτικών εμπειριών μπορεί να εμπεριέχουν σε ορισμένες περιπτώσεις πολιτισμικά στοιχεία που να είναι αποδεκτά.
Αποδιοργανωμένη σκέψη
Η αποδιοργάνωση της σκέψης τυπικά εκτιμάται μέσω του αποδιοργανωμένου λόγου. Το άτομο μπορεί να μεταπηδά από το ένα θέμα στο επόμενο (εκτροχιασμός ή χάλαση του συνειρμού). Οι απαντήσεις σε ερωτήσεις μπορεί να είναι τελείως ή μερικώς άσχετες με το αντίκείμενο της συζήτησης (εφαπτομενικότητα). Σπάνια ο λόγος μπορεί να είναι τόσο μπερδεμένος που να είναι ακατάληπτος (σαλάτα λέξεων και ιδεών). Η βαρύτητα τέτοιων προβλημάτων μπορεί να είναι δύσκολο να εκτιμηθεί αν το υπο εξέταση άτομο παρουσιάζει ιδιαίτερο/διαφορετικό γλωσσικό υπόβαθρο από αυτό του εξεταστή.
Αποδιοργανωμένη συμπεριφορά
Η αποδιοργανωμένη συμπεριφορά μπορεί να παρουσιάζεται με διάφορους τρόπους. Μπορεί να μοιάζει με παιδική ανώριμη συμπεριφορά έως και μη προβλέψιμη ψυχοκινητική ανησυχία. Μπορεί να σημειώνονται προβλήματα με κάθε στοχοκατευθυνόμενη συμπεριφορά οδηγώντας σε σημαντικές δυσκολίες στην καθημερινή ζωή.
Η κατατονική συμπεριφορά είναι σημαντική μείωση της αντιδραστικότητας στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Αυτό κυμαίνεται από την αντίσταση σε οδηγίες (αρνητισμός) έως και τη διατήρηση άκαμπτης, απρόσφορης ή ακατάλληλης στάσης σώματος έως και την ολοκληρωτική έλλειψη λεκτικών ή κινητικών απαντήσεων (αλαλία έως stupor). Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να προκύπτει υπερβολική κινητική δραστηριότητα χωρίς προφανή αιτία (κατατονική διέγερση). Άλλα χαρακτηριστικά είναι κινητικές στερεοτυπίες, επίμονο βλέμμα, παράξενη μιμική των μυών του προσώπου, αλαλία, ηχωλαλία. Παρόλο που η κατατονία έχει συνδεθεί με τη σχιζοφρένεια, προκύπτει και σε άλλες διαταραχές (π.χ. διπολική διαταραχή ή καταθλιπτικές διαταραχές), σε ιατρικές καταστάσεις (κατατονική διαταραχή που οφείλεται σε ιατρική κατάσταση).
Αρνητικά συμπτώματα
Τα αρνητικά συμπτώματα αποτελούν σημαντικό τμήμα της νοσηρότητας που σχετίζεται με τη σχιζοφρένεια και είναι λιγότερο φανερά σε άλλες ψυχωτικές διαταραχές. Δύο είναι τα αρνητικά συμπτώματα που είναι ιδιαίτερα φανερά στη σχιζοφρένεια η αβουλία και η μείωση της έκφρασης του συναισθήματος. Το δεύτερο σύμπτωμα περιλαμβάνει μειωμένη συναισθηματική έκφραση στο πρόσωπο, βλεμματική επαφή, προσωδία στο λόγο και σωματικές κινήσεις που αυξάνουν την εξωλεκτική επικοινωνία και τη διακίνηση του συναισθηματος μέσω των σωματικών κινήσεων . Η αβουλία είναι η μείωση αυτόβουλων στοχοκατευθυνόμενων ενεργειών. Το άτομο μπορεί να κάθεται για μακρές χρονικές περιόδους και να δείχνει μικρό ενδιαφέρον συμμετοχής στη συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες ή εργασία. Άλλα αρνητικά συμπτώματα περιλαμβάνουν την αλογία (μειωμένη εκφορά λόγου), ανηδονία (μειωμένη ικανότητα βίωσης απόλαυσης από θετικά ερεθίσματα) μείωση κοινωνικότητας