Διαταραχές προσωπικότητας
Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη ψυχιατρική ταξινόμηση στις ΗΠΑ (DSM 5) τα τέσσερα χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλες τις περιπτώσεις όπου εμφανίζεται διαταραχή προσωπικότητας είναι:
- Δυσλειτουργικό-προβληματικό πρότυπο σκέψης
- Δυσλειτουργικές συναισθηματικές αντιδράσεις
- Προβληματική διαχείριση των παρορμήσεων (υπερ ή υποαντιδραστικότητα στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος)
- Δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις
Πριν να τεθεί η διάγνωση της διαταραχής προσωπικότητας, το άτομο πρέπει να επιδεικνύει σημαντικές και εμμένουσες δυσκολίες σε τουλάχιστον δύο από τα τέσσερα προηγούμενα χαρακτηριστικά. Συνήθως οι διαταραχές προσωπικότητας δεν διαγιγνώσκονται σε παιδιά διότι δεν πληρείται το προαπαιτούμενο του χρονικού διαστήματος (δηλαδή ότι η διαταραχή προσωπικότητας αποτελεί ένα διαρκή στο χρόνο δυσπροσαρμοστικό-προβληματικό τρόπο αντιμετώπισης των σχέσεων με τον εαυτό, τους άλλους και το περιβάλλον). Ο συνδυασμός των τεσσάρων προηγούμενων χαρακτηριστικών τελικά δίδει τα 10 διαφορετικά είδη διαταραχών προσωπικότητας που περιγράφονται στο DSM 5. Για να τεθεί η διάγνωση, πρέπει το άτομο να πληρεί τα κριτήρια για την κάθε διαταραχή. Θα πρέπει επίσης τα συμπτώματα να προκαλούν λειτουργική ανικανότητα και/ή υποκειμενική δυσφορία, δυσκολεύοντας το άτομο στην κοινωνική του λειτουργικότητα.
Τα δέκα διαφορετικά είδη διαταραχών της προσωπικότητας μπορουν να ομαδοποιηθούν σε τρεις κατηγορίες με βάση κοινά χαρακτηριστικά για την κάθε κατηγορία.
Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει την παραξενιά, την εκκεντρικότητα (παρανοειδής, σχιζοειδής, σχιζότυπη).
Η δεύτερη την εκδραμάτιση τη συναισθηματική ένταση, την προκλητικότητα.
Η τρίτη κατηγορία το άγχος, τη φοβικότητα.
Συχνά ένα άτομο μπορεί να διαγνωστεί με περισσότερες της μίας διαταραχές προσωπικότητας
Ομάδα Α: Παρανοειδής, σχιζοειδής και σχιζότυπη
Η παρανοειδής διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από την έλλειψη εμπιστοσύνης και την τάση να υποπτεύεται κανείς τους άλλους ανθρώπους. Οι άνθρωποι με αυτή τη διαταραχή θεωρούν ότι οι άλλοι θέλουν να τους βλάψουν, να τους εκμεταλλευτούν ή να τους εξευτελίσουν με κάποιο τρόπο. Προσπαθούν πολύ να προστατευτούν και να κρατούν αποστάσεις από τους άλλους. Επιτίθενται προληπτικά σε άλλους γιατί αισθάνονται ότι απειλούνται από αυτούς. Επιδεικνύουν παθολογική ζήλια. Η διαταραχή της σκέψης είναι φανερή. Η αντίληψή τους για το περιβάλλον επηρεάζεται από το ότι αναγιγνώσκουν κακές προθέσεις σε αθώα απλά σχόλια ή συμπεριφορές των άλλων ανθρώπων. Γι’αυτούς τους λόγους δεν εμπιστεύονται τους άλλους και δεν επιτρέπουν στους εαυτούς τους στενές σχέσεις. Η συναισθηματική τους κατάσταση τείνει να κυριεύεται από επιθετικότητα και έλλειψη εμπιστοσύνης
Η σχιζοειδής διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από κοινωνική απόσυρση και περιορισμένη έκφραση συναισθηματικής έκφρασης. Για αυτούς τους λόγους τα άτομα με τη διαταραχή αυτή τείνουν να είναι κοινωνικά απομονωμένα. Δεν φαίνεται να αποζητούν η να απολαμβάνουν στενές σχέσεις. Τον περισσότερο καιρό επιλέγουν μοναχικές δραστηριότητες και φαίνεται να ευχαριστιούνται λίγο τη ζωή. Οι μοναχικοί αυτοί άνθρωποι συνήθως επιλέγουν δραστηριότητες που σχετίζονται με μηχανές ή με αφηρημένα πράγματα τα οποία περιλαμβάνουν μικρή αλληλεπίδραση με άλλους. Φαίνονται αδιάφοροι στην κριτική ή την επιβράβευση. Συναισθηματικά φαίνονται αποκομμένοι, παγεροί, απόμακροι. Μπορεί να εμφανίζονται επιφανειακοί. Η περιορισμένη τους συναισθηματική ανταπόκριση και η αδυναμία τους στο να ανταποκριθούν σε χειρονομίες των άλλων και στην εξωλεκτική επικοινωνία τους κάνει να φαίνονται αδιάφοροι, περισπασμένοι, βαρετοί.
Τα άτομα με σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζουν κοινωνικούς και διαπροσωπικούς περιορισμούς. Βιώνουν δυσφορία σε κοινωνικά γεγονότα και μειωμένο δυναμικό κοντινών σχέσεων. Τείνουν να είναι κοινωνικά αποκομμένοι και απόμακροι. Αντίθετα με τη σχιζοειδική διαταραχή, τα άτομα στη σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας βιώνουν αντιληπτικά και γνωσιακά προβλήματα και/ή παρουσιάζουν εκκεντρική συμπεριφορά. Αυτές οι αντιληπτικές ανωμαλίες μπορεί να περιλαμβάνουν φωταψίες που οι άλλοι δεν μπορούν να δουν, το να βλέπουν αντικείμενα στις σκιές ή στα περιφερικά τμήματα των οπτικών τους πεδίων και μετά να συνειδητοποιούν ότι δεν υπάρχει κάτι εκεί. Οι άνθρωποι με αυτή τη διαταραχή έχουν παράξενες απόψεις π.χ. μπορεί να πιστεύουν ότι μπορούν να διαβάζουν τη σκέψη των άλλων ή ότι η σκέψη τους υποκλέπτεται από το μυαλό τους. Οι παράξενες αυτές απόψεις ξεφεύγουν από το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ανήκουν αυτά τα άτομα. Η συγκεκριμένη διαταραχή τείνει να εμφανίζεται συχνότερα στις οικογένειες ατόμων που πάσχουν από σχιζοφρένεια. Υπάρχουν δε κάποιες ενδείξεις ότι αυτές οι δύο διακριτές διαταραχές μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά.
Η ομάδα Β περιγράφεται από δραματικότητα, συναισθηματικότητα, ευερεθιστότητα. Περιλαμβάνει την οριακή διαταραχή προσωπικότητας, τη ναρκισσιστική διαταραχή, την οιστριονική και την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας. Οι διαταραχές αυτές μοιράζονται προβλήματα του ελέγχου των παρορμήσεων και της συναισθηματικής ρύθμισης.
Η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από αδιαφορία για τα δικαιώματα των άλλων ανθρώπων η οποία συχνά εκφράζεται ως επιθετικότητα. Η εξαπάτηση και ο χειρισμός των άλλων είναι επίσης σημαντικά χαρακτηριστικά. Σε πολλές περιπτώσεις η συμπεριφορές αυτές εμφανίζονται από την παιδική ηλικία. Τα παιδιά αυτά μπορεί να βασανίζουν ζώα ή και άλλους ανθρώπους. Μπορεί να επιτίθενται ή να εκφοβίζουν τους άλλους. Μπορεί να είναι απρόσεκτοι στην περιουσία άλλων, να κλέβουν ή να καταπατούν σημαντικά τους κανόνες μίας σωστής διαγωγής. Συχνά τοποθετούν τους εαυτούς τους σε επικίνδυνες ή βλαπτικές καταστάσεις. Συχνά δρουν παρορμητικά χωρίς να υπολογίζουν τις συνέπειες. Η δυσκολία τους στη ρύθμιση των παρορμήσεών τους πολλές φορές τους οδηγεί σε απώλεια της εργασίας, ατυχήματα, δυσκολίες με το νόμο, φυλάκιση. Τα άτομα με αυτή τη διαταραχή τυπικά δεν αισθάνονται μεταμέλεια ή τύψεις για το κακό που έχουν κάνει σε άλλους. Μπορούν όμως να προσαρμοστούν στο να δείχνουν μεταμέλεια, με σκοπό την αποφυγή επίπονων γι’ αυτούς συνεπειών. Λαμβάνουν μικρή υπευθυνότητα για τις πράξεις τους. Συχνά κατηγορούν τα «θύματά» τους για την πρόκληση των δικών τους δράσεων ή για το ότι τους αξίζει αυτό που τους συνέβει.
Άτομα με οιστριονική διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζονται από ένα πρότυπο υπερβολικά εκφραζόμενης συναισθηματικότητας και αναζήτησης της προσοχής. Οι ζωές τους είναι γεμάτες εντάσεις και δράματα. Δεν νιώθουν άνετα σε καταστάσεις όπου δεν αποτελούν το κέντρο της προσοχής. Συνήθως αυτά τα άτομα φλερτάρουν πολύ παρουσιάζονται αποπλανητικά και τους αρέσει να ντύνονται με ένα τρόπο ο οποίος τραβά την προσοχή. Μπορεί να είναι άτομα υπερβολικά, με θεατρικότητα και υπερβολικά έντονα εκφραζόμενη συναισθηματικότητα. Ταυτόχρονα όμως η συναισθηματική έκφραση είναι ρηχή, ασαφής, χωρίς συγκεκριμένο στόχο. Αυτό πολλές φορές τους δίνει την εμφάνιση της έλλειψης ειλικρίνειας. Το στυλ αυτών των ατόμων πολλές φορές τα εμποδίζει να δημιουργούν πραγματικά προσωπικές σχέσεις, αλλά και από την άλλη πλευρά δυσκολεύονται πολύ να είναι μόνοι. Όταν είναι σε σχέση πολλές φορές φαντασιώνονται ότι η σχέση τους είναι πιο στενή από την πραγματικότητα. Είναι υποβόλιμοι. Στη λογοτεχνία ένας τέτοιος χαρακτήρας είναι αυτός της Blanche Du Bois στο κλασικό έργο του TennesseeWilliam’s «λεωφορείον ο πόθος».
Οι άνθρωποι με Ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας παραμένουν σε μία διαρκή ενασχόληση με φαντασιώσεις ατελείωτης επιτυχίας και δύναμης, σε βαθμό που πολλές φορές μπορεί να χάνονται στις σκέψεις τους ενώ ονειρεύονται την ανώτερη τους νοημοσύνη ή την εκτυφλωτική τους ομορφιά. Αυτοί οι άνθρωποι μπορεί να απορροφώνται τόσο από τα όνειρά τους που μπορεί να μην προσπαθούν καθόλου στην καθημερινότητά τους και να μην διοχετεύουν καθόλου ενέργεια στην επίτευξη στόχων. Μπορεί να αισθάνονται ιδιαίτεροι και ότι χρήζουν ειδικής αντιμετώπισης και μπορεί να επιδεικνύουν συμπεριφορά η οποία είναι αλαζονική και υπεροπτική. Οι άνθρωποι με αυτή τη διαταραχή δέχονται βαρύτατα πλήγματα αν συνειδητοποιήσουν ότι υπόκεινται σε απλούς φυσιολογικούς ανθρώπινους περιορισμούς. Ότι δηλαδή δεν είναι τόσο ιδιαίτεροι όσο νομίζουν, ότι οι άλλοι δεν τους εκτιμούν όσο θα ήθελαν. Αυτή η συνειδητοποίηση συχνά συνοδεύεται από αισθήματα έντονου θυμού ή ντροπής τα οποία συχνά εκφορτίζουν μέσω των άλλων. Έχουν ανάγκη να είναι δυνατοί, και να τους εκτιμούν. Αυτά τα χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με την έλλειψη ενσυναίσθησης για τους άλλους κάνουν τις σχέσεις τους συγκρουσιακές με αποτέλεσμα να είναι συχνά επιφανειακές χωρίς φροντίδα και πραγματική εγγύτητα. Το status, η επιφάνεια είναι σημαντική για αυτούς τους ανθρώπους. Η σχέση με σημαντικούς ή επιφανείς ανθρώπους τους δίνει αίσθηση αξίας. Συχνά από την εξιδανίκευση ρέπουν στην υποτίμηση κάτι το οποίο μπορεί όμως να συμβαίνει και στην αυτοκριτική τους. Έχουν ανάγκη την επιβράβευση των άλλων για να μπορούν να ενδυναμώνουν την εύθραυστη αυτοεκτίμησή τους.
Η οριακή διαταραχή προσωπικότητας είναι από τις πιο πολυμελετημένες. Τα άτομα με αυτή τη διαταραχή τείνουν να βιώνουν έντονα και ασταθή συναισθήματα και διάθεση η οποία μεταβάλλεται σημαντικά και γρήγορα. Γενικά δυσκολεύονται να ηρεμούν αν έχουν συγχυστεί από κάτι. Ως αποτέλεσμα παρουσιάζουν συχνά εκρήξεις θυμού και έχουν παρορμητικές συμπεριφορές όπως είναι η χρήση ουσιών , επικίνδυνη σεξουαλική συμπεριφορά, αυτοτραυματισμοί, διαταραχές της πρόσληψης τροφής, υπερβολικά έξοδα. Αυτές οι συμπεριφορές έχουν το ρόλο της παροδικής ανακούφισης, χωρίς όμως μακροπρόθεσμα οφέλη. Τα άτομα αυτά αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσα από την πόλωση την υπεραπλοποίηση, το όλον ή ουδέν. Επιβάλλουν τις κρίσεις τους στους άλλους και τους εαυτούς τους και ταλαντεύονται συνεχώς μεταξύ του καλού και του κακού. Αυτή η τάση οδηγεί σε μία ασταθή αίσθηση του εαυτού, με αποτέλεσμα αυτά τα άτομα να μην μπορούν να ισορροπήσουν σε μία συνεπή στάση. Συχνά αλλάζουν δουλειές, καριέρες, σχέσεις, τόπο διαμονής, στόχους ζωής. Συχνά αυτές οι ριζικές αλλαγές έρχονται χωρίς προειδοποίηση ή προετοιμασία. Συχνά η πόλωση τους οδηγεί να παρερμηνεύουν τις πράξεις ή τις προθέσεις των άλλων. Η συναισθηματική τους αντίδραση είναι υπερβολική και αυτό επιδρά στη δυσκολία τους να ρυθμίσουν αυτά τα έντονα συναισθήματα. Το αποτέλεσμα είναι να βιώνουν σημαντική ένταση οποία οδηγεί σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν την κατάστασή τους.
Ομάδα Γ: αγχώδης, φοβική. Περιλαμβάνει την αποφευκτική, την εξαρτητική και την ιδεοψυχαναγκαστική ομάδα. Αυτές οι διαταραχές μοιράζονται τον υψηλό βαθμό αγωνίας.
Η αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από διαρκές πρότυπο κοινωνικής αναστολής, αισθημάτων ανεπάρκειας και υπερευαισθησία στην αρνητική αξιολόγηση. Οι άνθρωποι αυτοί φοβούνται ότι οι άλλοι θα τους εξευτελίσουν, θα τους απορρίψουν ή θα τους επικρίνουν. Αυτό τους οδηγεί στην αποφυγή κοινωνικών περιστάσεων και της αποφυγής αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Έστι περιορίζεται περισσότερο η ικανότητά τους να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες. Τα άτομα με αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζουν μικρό κοινωνικό κύκλο ανθρώπων που να εμπιστεύονται. Ο τρόπος σκέψης τους έχει να κάνει με την ερμηνεία ότι δεν είναι αρκετά καλοί και ότι οι άλλοι δεν τους συμπαθούν. Θεωρούν εαυτούς μη ελκυστικούς. Αυτές οι σκέψεις δημιουργούν έντονο άγχος σε κοινωνικές καταστάσεις μαζί με το φόβο της γελοιοποίησης της κριτικής και της απόρριψης. Η ένταση του φοβικού αυτού άγχους και το δυσάρεστο συναίσθημα που δημιουργεί τους κάνει να αποφεύγουν κοινωνικές δραστηριότητες
Το κεντρικό χαρακτηριστικά ατόμων με εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας είναι η ισχυρή ανάγκη να γίνονται αντικείμενα φροντίδας των άλλων. Η ανάγκη να τους φροντίζουν και ο φόβος της εγκατάλειψης της υποστήριξης οδηγεί τα άτομα αυτά στο να συμπεριφέρονται με αυτό τον τρόπο, την υποταγή δηλαδή στις επιθυμίες των άλλων. Στην προσπάθεια της αποφυγής συγκρούσεων μπορεί έχουν δυσκολία στην υποστήριξη του εαυτού τους. Το έντονο άγχος της ενδεχόμενης απώλειας μία φιλίας τους κάνει ευάλωτους στην κακοποίηση και στη χειραγώγηση. Τους είναι δύσκολο να εκφράσουν τη διαφωνία τους και να λάβουν ανεξάρτητες αποφάσεις. Το να είναι μόνοι είναι εξαιρετικά δύσκολο γι’ αυτούς. Όταν μία εξαρτητική σχέση τέτοιου ατόμου τελειώνει αμέσως αυτό αναζητά κάποια άλλη πηγή υποστήριξης.
Τα άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας ενασχολούνται με κανόνες, την τάξη των πραγμάτων. Η ενασχόληση με την τελειοθηρία και τον έλεγχο είναι εις βάρος της ευελιξίας και της αποτελεσματικότητας. Τα άτομα αυτά κάνουν προγράμματα και λίστες και συνήθως αφοσιώνονται στη δουλειά σε επίπεδο που παραμελούν την κοινωνικότητά τους. Έχουν τάσεις τελειοθηρίας και προσπαθούν τόσο πολύ να κάνουν αυτό που πρέπει με το σωστό τρόπο που πολλές φορές δεν μπορούν να ολοκληρώσουν εργασίες ή υποχρεώσεις τους. Τείνουν να είναι άκαμπτοι στην προσέγγιση των πραγμάτων. Δυσκολεύονται να κάνουν καταμερισμό εργασιών, διότι δεν εμπιστεύονται τους άλλους στο ότι θα καταφέρουν να κάνουν αυτό που πρέπει, όπως πρέπει. Αυτά τα άτομα συχνά παρουσιάζονται μίζερα, με τα χρήματα να είναι το κέντρο της προσοχής τους, μία σημαντική πηγή ελέγχου για να υπάρχει η δυνατότητα αποφυγής μίας μελλοντικής καταστροφής.