«Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις», έλεγε συχνά και υποθέτω πως λέει ακόμα στα μαθήματα ψυχοφαρμακολογίας ο Μπάμπης Τουλούμης, ένας εξαιρετικά ευρυμαθής και μεταδοτικός δάσκαλος της Ψυχιατρικής, δανειζόμενος τη ρήση του Αντισθένη. Μιλώντας λοιπόν για το στίγμα καλό θα ήταν να περιγραφούν κάποιοι όροι και οι σχετικές με τη συζήτηση έννοιες.
Το στίγμα ουσιαστικά περιγράφει μία διαδικασία κατά την οποία άτομα ή/και ομάδες αδικαιολόγητα θεωρούνται ως ντροπή για την κοινωνία, αποκλείονται και υφίστανται διακρίσεις. Η διάκριση περιλαμβάνει οποιοσδήποτε διαχωρισμό, αποκλεισμό ή προτίμηση, που συνεπάγεται επίδραση στην αρχή των ίσων δικαιωμάτων. Το στίγμα και οι διακρίσεις εκφράζουν απορριπτική συμπεριφορά της παρεκκλίνουσας από τη νόρμα συμπεριφοράς.
Η ιστορία του στίγματος δεν είναι κάτι πρόσφατο για τους ανθρώπους. Στο βιβλίο της Γένεσης περιγράφεται το πώς ο Θεός τοποθέτησε σημάδι στον Κάιν για να τον «στιγματίσει» ως τον πρώτο δολοφόνο της αρχαιότητας. Αργότερα, το στίζειν σηματοδοτούσε την τοποθέτηση ενός σημαδιού στους σκλάβους για να αναγνωρίζεται η θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία και να φαίνεται η μικρή τους αξία, το γεγονός δηλαδή ότι ήταν αναλώσιμοι και ασήμαντοι. Στα χρόνια του Μεσαίωνα, η αναζήτηση στιγμάτων και άλλων δερματικών αλλοιώσεων έλαβε επιπλέον σημασία με αποτέλεσμα να ερμηνεύεται ως σημάδι διαβολικής και μαγικής επίδρασης. Αυτοί που έφεραν τέτοια στίγματα θεωρούνταν σύμμαχοι του κακού και πολλές φορές κατηγορούνταν, βασανίζονταν ή/και θανατώνονταν. Με στίγματα επίσης «σημαδεύονταν» οι εγκληματίες για να είναι εύκολα εντοπίσιμοι.
Η διαδικασία της στιγματοποίησης όπως την αντιλαμβανόμαστε στις μέρες μας περιλαμβάνει 2 στοιχεία: το πρώτο είναι η αναγνώριση ενός σημείου που διαφοροποιεί ή διακρίνει από αυτό που θεωρείται αποδεκτό, συνηθισμένο, λειτουργικό, συχνό. Το δεύτερο είναι η επαγόμενη απαξίωση του ατόμου, με φυσική συνέπεια τη μη προτίμησή του ή το διαχωρισμό του από παροχές, προνόμια ή και τον αποκλεισμό του από την απλή συμμετοχή στα ζητήματα της κοινότητας που ανήκει.
Οι αιτίες του στίγματος ποικίλουν:
Πολλές φορές φοβόμαστε αυτό που δεν κατανοούμε.
Για παράδειγμα, οι άνθρωποι στην αρχαιότητα αγνοούσαν τις φυσικές αιτίες των καιρικών φαινομένων. Τα ίδια τα φαινόμενα τους προκαλούσαν δέος, γι’ αυτό και τα απέδιδαν σε θεϊκή παρέμβαση (κεραυνός ως μεσολαβητής θυμού του Δία). Η άγνοια λοιπόν είναι ένας παράγοντας που προάγει τη διαδικασία της στιγματοποίησης. Η προκατάληψη επίσης. Η προκατάληψη έχει να κάνει με προδιαμορφωμένες πεποιθήσεις του ατόμου που έχουν ως αποτέλεσμα αρνητικά συναισθήματα, όπως είναι η απόρριψη και η περιφρόνηση.
Συνέπεια των προηγουμένων είναι η δημιουργία του αισθήματος του φόβου. Φόβου επικείμενης μόλυνσης, κινδύνου, βίας και απειλής. Φυσικά η πραγματικότητα μπορεί να απέχει πολύ από το αντικείμενο της ανησυχίας και του φόβου.
Πολλές φορές η στιγματοποίηση εμπεριέχει και την έννοια του δευτερογενούς οφέλους για αυτόν που στιγματοποιεί , είτε είναι άτομο είτε ομάδα. Στόχος είναι η εκπλήρωση ψυχολογικών αναγκών και η απόκτηση πλεονεκτημάτων, κυρίως οικονομικών. Μπορεί δηλαδή μία ομάδα να στιγματίζει μία άλλη με σκοπό να προκαλέσει την αποσταθεροποίηση ή τη διάλυσή της, αναλαμβάνοντας εκ των υστέρων τα όποια οφέλη από αυτή την κατάσταση.
Εναλλακτικά μπορεί ένα άτομο να στιγματίζει ένα άλλο για να δέχεται (το ίδιο) την προτίμηση του περιβάλλοντος, την όποια κοινωνική χρηματική ή συναισθηματική απολαβή.
Η σχιζοφρένεια είναι η ψυχική νόσος που φέρει το μεγαλύτερο βάρος στιγματοποίησης, είναι δε επενδυμένη με πολλά στερεότυπα, προκαταλήψεις και μυθώδη δημιουργήματα, που συντελούν στη δημιουργία μίας κατάστασης με πολλά ανακριβή στοιχεία, με επικρατούντα κυρίως αυτά του φόβου της βίας και της επικείμενης απειλής. Σε αυτή τη διαδικασία εκτός από το άτομο πολλές φορές στιγματοποιείται και το οικείο του περιβάλλον ως φορέας, αλλά και κοινωνός της ασθένειας.
Εκτός από τη στιγματοποίηση από τους άλλους, υπάρχει και το φαινόμενο της αυτοστιγματοποίησης, όπου το άτομο στιγματοποιεί τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτή είναι μία διαδικασία κατά την οποία αναδύεται η υποκειμενική αντίληψη του ανθρώπου ότι διαφέρει από τους άλλους με ένα τρόπο αρνητικό ότι δεν του αξίζει να προτιμηθεί, να συμμετέχει ή να απολαύσει αυτά που απολαμβάνουν και οι γύρω του.
Συχνά στο στίγμα συμβάλλουν/συμμετέχουν και οι επαγγελματίες υγείας, με την απρόσεκτη χρήση διαγνωστικής ετικέτας. Σε αυτές τις περιπτώσεις εκφράζουν και δικούς τους φόβους και ανησυχίες (τί να τα κάνεις εσύ αυτά τα ψυχιατρικά φάρμακα, είναι βαριά-ξεπέρασέ το μόνος σου/ θα έλεγαν το ίδιο και για οποιοδήποτε άλλο σωματικό πρόβλημα;) και/ή θυμώνουν γιατί η δουλειά τους μπορεί να δυσκολεύεται (πολλές φορές σημειώνουν «δε συνεργάζεται» για τον ασθενή που κατηγοριοποιείται σε συγκεκριμένη ανεπιθύμητη ομάδα)
Τρεις είναι οι κύριες στρατηγικές για τη μείωση του στίγματος και την άμβλυνση των στερεοτύπων:
Η πρώτη είναι η διαμαρτυρία (για ανακριβείς αναπαραστάσεις/ΜΜΕ). Είναι εξαιρετικής σημασίας να δίδεται η δέουσα προσοχή στον τρόπο με τον οποίο σχολιάζεται/ παρουσιάζεται αλλά και αναφέρεται η ψυχική νόσος.
Η δεύτερη είναι η εκπαίδευση/ενημέρωση (για παροχή έγκυρης πληροφόρησης και τις αλήθειες της ψυχικής νόσου, αλλά και την διάψευση των όποιων λανθασμένων απόψεων/αστικών μύθων/στάσεων που υπάρχουν εγκατεστημένες).
Η τρίτη στρατηγική είναι η επαφή (με συναντήσεις ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας και σε ψυχικά πάσχοντες) με σκοπό την έκθεση των μελών αυτών με βιωματικό τρόπο στην ψυχική νόσο του συνανθρώπου τους.
Είναι σημαντικό να μην ξεχνούμε πως πολλές φορές δεν βλέπουμε τα πράγματα όπως πραγματικά είναι, τα βλέπουμε όπως είμαστε εμείς!