Στην Ψυχολογία, οι 5 διαστάσεις της προσωπικότητας είναι 5 βασικοί πυλώνες ή χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν την ανθρώπινη προσωπικότητα. Η θεωρία που βασίζεται σε αυτές τις πέντε διαστάσεις ονομάζεται το μοντέλο των 5 παραγόντων (5 factor model, FFM).

Κατά το παρελθόν ερευνητές έχουν προτείνει διάφορα μοντέλα πιθανών χαρακτηριστικών που συνιστούν την προσωπικότητα με τον Gordon Allport να προτείνει ένα κατάλογο 4.000 χαρακτηριστικών, τον Raymond Cattell 16 και τον Hans Eysenck τελικά 5.

Οι πέντε διαστάσεις σύμφωνα με αυτό το μοντέλο είναι:

1) Η ανοικτή αντίληψη
2) Η συνειδητότητα
3) Η εξωστρέφεια
4) Η συγκαταβατικότητα
5) Ο νευρωτισμός

Κάτω από τη σκέπη κάθε διάστασης υπάρχει ένα πλέγμα σχετικών και πιο ειδικών παραγόντων. Για παράδειγμα η εξωστρέφεια περιλαμβάνει σχετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά όπως είναι η κοινωνικότητα, η αυτοπεποίθηση, η αναζήτηση της περιπέτειας, η ζεστασιά, η δραστηριότητα και τα θετικά συναισθήματα.
Η έρευνα έχει δείξει ότι τα πέντε βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας προκύπτουν  από την επεξεργασία συνεντεύξεων, αυτοαναφορών και παρατηρήσεων. Φαίνεται επίσης προς ισχύουν για ανθρώπους από διαφορετικές κουλτούρες και ηλικίες.

 

Οι πέντε διαστάσεις

Ανοικτή αντίληψη: (εφευρετικότητα/διερευνητικότητα εναντίον μονιμότητας/επιφυλακτικότητας). Εκτίμηση για την τέχνη, το συναίσθημα, την περιπέτεια, πρωτότυπες ιδέες του ατόμου, περιέργεια και ποικιλία εμπειριών. Η ανοικτή αντίληψη αντανακλά το βαθμό της διανοητικής περιέργειας, της δημιουργικότητας, της προτίμησης της καινοτομίας και της ποικιλίας στη ζωή που έχει ένα άτομο. Περιγράφει επίσης το βαθμό στον οποίο είναι ανεξάρτητο και ευφάνταστο και αποτυπώνει την προσωπική προτίμηση για ποικιλία σε σχέση με την αυστηρή ρουτίνα. Υπάρχει μερική διαφωνία για την ερμηνεία του παράγοντα της ανοικτής αντίληψης ο οποίος ορισμένες φορές ονομάζεται διάνοια (Intellect).

Συνειδητότητα: (αποτελεσματικότητα/οργάνωση εναντίον άνεσης/απροσεξίας). Η τάση του ατόμου να είναι οργανωμένο και αξιόπιστο, να δείχνει αυτοπειθαρχία, να δρα με βάση το καθήκον να προσπαθεί να επιτυγχάνει και να προσπαθεί για προγραμματισμένες αντί παρορμητικές συμπεριφορές.

Εξωστρέφεια: (κινητικότητα/ενεργητικότητα εναντίον μοναξιάς/επιφυλακτικότητας). Ενεργητικότητα, θετικά συναισθήματα, αυτοπεποίθηση, κοινωνικότητα και η τάση αναζήτησης ερεθισμάτων μέσω της συνεύρεσης με άλλους, ομιλητικότητα.

Συγκαταβατικότητα: (φιλικότητα/συμπονετικότητα εναντίον αναλυτικότητας/ απομόνωσης). Τάση προς την συμπόνοια και συνεργατικότητα αντί την καχυποψία και τον ανταγωνισμό απέναντι στους άλλους. Ο βαθμός της συγκαταβατικότητας του ατόμου είναι επίσης μέτρο εμπιστοσύνης και τάσης να βοηθά τους άλλους και να είναι καλόβουλο.

Νευρωτισμός: (ευαισθησία/νευρικότητα εναντίον ασφάλειας/αυτοπεποίθησης). Τάση βίωσης δυσάρεστων συναισθημάτων όπως είναι ο φόβος, το άγχος, η κατάθλιψη και η ευαλωτότητα. Ο νευρωτισμός επίσης αναφέρεται στο βαθμό της συναισθηματικής σταθερότητας και στον έλεγχο των παρορμήσεων. Αναφέρεται επίσης και ως συναισθηματική σταθερότητα.

Το μοντέλο  των 5 παραγόντων έχει οριστεί και επιβεβαιωθεί από διαφορετικές ερευνητικές ομάδες. Η μελέτη ξεκίνησε από γνωστά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας στα οποία έγινε παραγοντική ανάλυση εκατοντάδων μετρήσεων (σε ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς, βαθμολογήσεις από κλίμακες και μετρήσεις ερευνητικών δεδομένων) με σκοπό την ανεύρεση των υποκείμενων παραγόντων της προσωπικότητας.
Το αρχικό μοντέλο εξελίχθηκε από τους Ernest Tupes και Raymond Christal το 1961, αλλά δεν έγινε αποδεκτό από τους ακαδημαϊκούς κύκλους έως και τη δεκαετία του 1980. Το 1990, o J.M. Digman εξέλιξε το μοντέλο, το οποίο οργάνωσε περαιτέρω ο Lewis Goldberg.

Οι πέντε πρωταρχικοί παράγοντες που προαναφέρθηκαν έχουν βρεθεί να εμπεριέχουν τα περισσότερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και θεωρείται ότι αντιπροσωπεύουν τη βασική δομή πίσω από όλα τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, δημιουργώντας ένα πλούσιο εννοιολογικό δίκτυο για την ενοποίηση των ερευνητικών ευρημάτων και του θεωρητικού υπόβαθρου στην ψυχολογία της προσωπικότητας.

Κάθε μία από τις πέντε βασικές διαστάσεις περιλαμβάνει δύο διακριτές, αλλά σχετιζόμενες πτυχές που αντανακλούν ένα επίπεδο της προσωπικότητας που προηγείται των προηγούμενων διαστάσεων, αλλά ταυτόχρονα υπερτίθεται των επιμέρους χαρακτηριστικών που συναποτελούν μέρος των πέντε διαστάσεων. Αυτές οι πτυχές είναι η ευμεταβλητότητα και η απόσυρση για το νευρωτισμό, ο ενθουσιασμός και η αυτοπεποίθηση για την εξωστρέφεια, η διάνοια και ανοικτότητα για την ανοικτή αντίληψη, η εργατικότητα και τακτικότητα για την συνειδητότητα, η συμπόνια και ευγένεια για τη συγκαταβατικότητα.

 Δεκτικότητα (ανοικτότητα) στην εμπειρία

Η δεκτικότητα περιλαμβάνει γενική εκτίμηση της τέχνης, του συναισθήματος, της περιπέτειας,   πρωτότυπες (ασυνήθιστες) ιδέες, φαντασία, περιέργεια και ποικιλία εμπειριών. Οι άνθρωποι που  είναι ανοικτοί σε καινούργιες εμπειρίες είναι διανοητικά διερευνητικοί, ανοικτοί σε συναισθήματα,   ευαίσθητοι στην ομορφιά και πρόθυμοι να δοκιμάσουν νέα πράγματα. Τείνουν να είναι, σε σύγκριση  με τους πιο κλειστούς ανθρώπους περισσότερο δημιουργικοί και με καλύτερη γνώση των  συναισθημάτων τους. Είναι επίσης περισσότερο πιθανό να έχουν ασυνήθιστα πιστεύω.

Ένα συγκεκριμένο άτομο, ενώ μπορεί να έχει υψηλή γενική βαθμολογία στη διάσταση της δεκτικότητας και να ενδιαφέρεται για μάθηση και εξερεύνηση μπορεί να μην έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τέχνη ή την ποίηση. Υπάρχει στενή συσχέτιση ανάμεσα στην φιλελεύθερη ηθική και τη δεκτικότητα σε πολιτικές που υποστηρίζουν τη φυλετική ανοχή. Άτομα με χαμηλή βαθμολογία στη δεκτικότητα τείνουν να παρουσιάζουν πιο συμβατικές και παραδοσιακές απόψεις. Προτιμούν το απλό, το ξεκάθαρο και το προφανές έναντι του πολύπλοκου, του αμφίβολου και του λεπτομερούς. Αυτοί οι άνθρωποι πορεί να αντιμετωπίζουν την τέχνη και την επιστήμη με καχυποψία και να αντιμετωπίζουν αυτές τις ασχολίες ως μη ενδιαφέρουσες. Οι άνθρωποι αυτοί προτιμούν την οικογένεια και τη σταθερότητα σε σχέση με την καινοτομία. Είναι συντηρητικοί και αντιτίθενται στην αλλαγή.

 

Δείγματα σκέψεων

• Έχω πλούσιο λεξιλόγιο
• Έχω ζωηρή φαντασία
• Έχω εξαίρετες ιδέες
• Αντιλαμβάνομαι γρήγορα πράγματα
• Χρησιμοποιώ δύσκολες λέξεις
• Επενδύω χρόνο σκέψης για τα πράγματα
• Εχω πολλές ιδέες
• Δεν με ενδιαφέρουν οι γενικότητες (αντίστροφα)
• Δεν έχω καλή φαντασία (αντίστροφα)
• Έχω δυσκολία κατανόησης αφηρημένων ιδεών (αντίστροφα)

 

Συνειδητότητα

Είναι η τάση να δείχνει κανείς αυτοπειθαρχία, να δρα με βάση το καθήκον, και να προσπαθεί να επιτυγχάνει αντιμετωπίζοντας τις δυσκολίες ή ξεπερνώντας τις προσδοκίες. Σχετίζεται με τον τρόπο που οι άνθρωποι ελέγχουν , ρυθμίζουν και οδηγούν τις παρορμήσεις τους. Υψηλή βαθμολογία σε αυτή τη διάσταση είναι ενδεικτική προτίμησης για προσχεδιασμένη και όχι παρορμητική συμπεριφορά. Το μέσο επίπεδο της συνειδητότητας είναι υψηλότερο σε νέους ενήλικες και μειώνεται σε μεγαλύτερους

 

Δείγματα σκέψεων

• Είμαι πάντα προετοιμασμένος
• Δίνω σημασία στη λεπτομέρεια
• Κάνω τις δουλειές μου αμέσως
• Μου αρέσει η τακτοποίηση
• Ακολουθώ πρόγραμμα
• Είμαι ακριβής στη δουλειά μου
• Αφήνω τα πράγματά μου ατακτοποίητα (αντίστροφα)
• Ανακατεύω τα πράγματα (αντίστροφα)
• Συχνά ξεχνώ να βάζω τα πράγματα στη θέση τους (αντίστροφα)
• Μειώνω τις υποχρεώσεις μου (αντίστροφα)

 

Εξωστρέφεια
Η εξωστρέφεια χαρακτηρίζεται από πληθώρα δραστηριοτήτων (και όχι σε εμβάθυνση σε ορισμένες) και δημιουργία ενέργειας από εξωτερικούς παράγοντες. Αυτό το χαρακτηριστικό συνοδεύεται από εξεσημασμένη ενασχόληση με τον εξωτερικό κόσμο. Οι εξωστρεφείς αρέσκονται στην αλληλεπίδραση με τους άλλους και συχνά παρουσιάζονται πλήρεις ενέργειας. Τείνουν να ενθουσιάζονται και να οδηγούνται από τη δράση. Παρουσιάζουν ομιλητικότητα και έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους.
Οι εσωστρεφείς παρουσιάζουν μικρότερη κοινωνική επαφή και χαμηλότερα επίπεδα ενέργειας από τους εξωστρεφείς. Τείνουν να φαίνονται σιωπηλοί, να έχουν σκοπό και να είναι λιγότερο κοινωνικοί. Η έλλειψη κοινωνικότητας δεν πρέπει να ερμηνεύεται ως ντροπή ή κατάθλιψη. Αντίθετα, είναι πιο ανεξάρτητοι από την κοινωνικότητα σε σχέση με τους εξωστρεφείς. Οι εσωστρεφείς χρειάζονται λιγότερα ερεθίσματα από τους εξωστρεφείς και περισσότερο χρόνο μόνοι τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι εχθρικοί ή αντικοινωνικοί. Αντίθετα, είναι περισσότερο προσεκτικοί σε κοινωνικές περιστάσεις.

 

Δείγματα σκέψεων

• Είμαι η ψυχή του πάρτυ
• Δεν με ενοχλεί να είμαι το κέντρο της προσοχής
• Αισθάνομαι άνετα όταν είμαι με ανθρώπους
• Ξεκινώ συζητήσεις
• Μιλώ με πολλούς ανθρώπους σε συνεστιάσεις
• Δεν μιλώ πολύ (αντίστροφα)
• Μένω στο παρασκήνιο (αντίστροφα)
• Σκέπτομαι πολύ πριν μιλήσω, ή δράσω (αντίστροφα)
• Δεν μου αρέσει να τραβώ την προσοχή στον εαυτό μου (αντίστροφα)
• Είμαι σιωπηλός όταν είμαι με ξένους (αντίστροφα)
• Δεν έχω σκοπό να μιλώ σε μεγάλο ακροατήριο (αντίστροφα)

 

Συγκαταβατικότητα

Η συγκαταβατικότητα είναι ένα χαρακτηριστικό που αντανακλά γενικές ανησυχίες κοινωνικής αρμονίας. Τα συγκαταβατικά άτομα θεωρούν σημαντικό να τα πηγαίνουν καλά με τους άλλους. Σε γενικές γραμμές ενδιαφέρονται για τους άλλους, είναι καλοπροαίρετοι, γενναιόδωροι, εμπιστεύονται και είναι άτομα εμπιστοσύνης, βοηθούν και είναι πρόθυμοι να συμβιβάζονται . Τα συγκαταβατικά άτομα έχουν οπτιμιστικό τρόπο να αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα.

Λόγω του ότι η συγκαταβατικότητα είναι κοινωνικό χαρακτηριστικό, η έρευνα αναδεικνύει ότι το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό σχετίζεται θετικά με την ποιότητα των σχέσεων με τα μέλη της ομάδας κάποιου. Τα μη-συγκαταβατικά άτομα τοποθετούν το ατομικό τους συμφέρον πάνω από το να τα πηγαίνουν καλά με άλλους. Γενικά δεν τους ενδιαφέρει οι άλλοι να προοδεύουν και μερικές φορές ο σκεπτικισμός τους για τα κίνητρά τους μπορεί να τους κάνει επιφυλακτικούς μη φιλικούς και μη συνεργάσιμους.

Δείγματα σκέψεων

• Ενδιαφέρομαι για τους ανθρώπους
• Με ενδιαφέρουν τα συναισθήματα των άλλων
• Έχω μαλακή καρδιά
• Κάνω διαλείμματα για χάρη των άλλων
• Αισθάνομαι τα συναισθήματα των άλλων
• Κάνω τους άλλους να χαλαρώνουν
• Δεν ενδιαφέρομαι πολύ για τους άλλους (αντίστροφα)
• Προσβάλλω τους άλλους (αντίστροφα)
• Δεν ενδιαφέρομαι για τα προβλήματα των άλλων (αντίστροφα)
• Λίγο με ενδιαφέρουν οι άλλοι (αντίστροφα)

Νευρωτισμός

Είναι η τάση κάποιου ατόμου να βιώνει αρνητικά συναισθήματα όπως είναι θυμός, άγχος ή κατάθλιψη. Μερικές φορές χαρακτηρίζεται και ως συναισθηματική αστάθεια. Εναλλακτικά αυτή η διάσταση αντιστρέφεται και αναφέρεται ως συναισθηματική σταθερότητα. Σύμφωνα με τη θεωρία της προσωπικότητας του Eysenck ο νευρωτισμός ως χαρακτηριστικό παρουσιάζει εσωτερική συνέχεια με τη χαμηλή ανοχή στο στρες ή με ερεθίσματα αποφυγής. Αυτοί οι άνθρωποι είναι περισσότερο πιθανό να ερμηνεύουν συνηθισμένες καταστάσεις ως απειλητικές και να αντιλαμβάνονται ελάσσονες ματαιώσεις ως εξαιρετικά δύσκολα αδιέξοδα. Οι αρνητικές τους συναισθηματικές αντιδράσεις τείνουν να εμμένουν για μακρές χρονικές περιόδους, με αποτέλεσμα να είναι συχνά σε κακή διάθεση. Ο νευρωτισμός συνδέεται με πεσιμιστική προσέγγιση της δουλειάς, με τη βεβαιότητα ότι η εργασία είναι εμπόδιο στις προσωπικές σχέσεις και με άγχος που είναι ενοχλητικό και πηγάζει από την εργασία. Αυτά τα προβλήματα της ρύθμισης του συναισθήματος μπορεί να ελαχιστοποιήσουν της δυνατότητα του νευρωτικού ατόμου να σκεφτεί καθαρά, να λαμβάνει αποφάσεις, να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά το στρες. Η έλλειψη ικανοποίησης από τα επιτεύγματα κάποιου μπορεί να συνοδεύεται από υψηλά επίπεδα νευρωτισμού και να αυξάνει τις πιθανότητες κάποιου να προσβληθεί από κατάθλιψη. Εξάλλου, τα άτομα με υψηλή βαθμολογία στο νευρωτισμό βιώνουν ως περισσότερο αρνητικά τα γεγονότα της ζωής σε σύγκριση με αυτούς με χαμηλότερα επίπεδα σε αυτό το χαρακτηριστικό.

Ο νευρωτισμός, ως διάσταση της προσωπικότητας είναι παρόμοιος αλλά όχι ταυτόσημος με το να είναι κάποιος νευρωτικός κατά τη Φροϋδική έννοια.

Δείγματα σκέψεων

• Ενοχλούμαι εύκολα
• Η διάθεσή μου αλλάζει πολύ
• Ενοχλούμαι εύκολα
• Στρεσάρομαι εύκολα
• Αγχώνομαι εύκολα
• Έχω συχνές μεταβολές της διάθεσης
• Συχνά αισθάνομαι στεναχώρια
• Ανησυχώ για τα πράγματα
• Είμαι χαλαρός για το μεγαλύτερο διάστημα (αντίστροφα)
• Σπάνια αισθάνομαι στεναχωρημένος (αντίστροφα)

Ένα συχνό σημείο κριτικής είναι ότι οι πέντε διαστάσεις της προσωπικότητας δεν βασίζονται σε κάποιο ισχυρό θεωρητικό υπόστρωμα. Συνιστούν απλά απλά το αποτέλεσμα εμπειρικών ευρημάτων όπου ορισμένοι παράγοντες τοποθετούνται μαζί με βάση διαδικασίες ανάλυσης παραγόντων.

Ο Jack Block, στην τελευταία του εργασία πριν το θάνατό του το 2012, συνόψισε την κριτική του μοντέλου αυτού σημειώνοντας τα εξής:

• Την έλλειψη υποκείμενης θεωρητικής προσέγγισης του μοντέλου αυτού
• Την «ομιχλώδη» διαδικασία μέτρησης των παραγόντων
• Την ακαταλληλότητα του μοντέλου για την παιδική ηλικία
• Τη χρήση της παραγοντικής ανάλυσης ως μοναδικού παραδείγματος για την εννοιολογική περιγραφή της προσωπικότητας
• Την ύπαρξη μη αναγνωρισμένων αλλά επιτυχημένων προσπαθειών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας που δεν εμπεριέχονται επαρκώς στις πέντε διαστάσεις.